.png){kind=link}
Thực đơn
Hypatia
Hypatia không phải là người ngoại đạo cuối cùng hay là triết gia Tân Plato cuối cùng.[140][141] Triết học Tân Plato và ngoại giáo vẫn tồn tại trong nhiều thế kỷ sau khi bà qua đời.[140][141] Booth lưu ý rằng một số lượng lớn các học đường mới đã được xây dựng tại Kom el Dikka, Alexandria không lâu sau cái chết của Hypatia, cho thấy triết học rõ ràng vẫn được giảng dạy tại Alexandrian.[142] Trên thực tế, chủ nghĩa Tân Plato phát triển mạnh ở khắp phía đông Địa Trung Hải trong suốt 200 năm tiếp theo, với các nhà triết học như Hierocles thành Alexandria, John Philoponus, Simplicius thành Cilicia và Olympiodorus trẻ tiếp tục thực hiện các quan sát thiên văn, dạy toán và viết phê bình về các tác phẩm của Plato và Aristotle.[140][141] Booth chỉ ra rằng Hypatia thậm chí không phải là nữ triết gia Tân Plato cuối cùng.[142] Những nữ triết gia Tân Plato đáng chú ý tiếp sau bà có thể kể đến như: Aedesia, Asclepigenia và Theodora thành Emesa.[142]
Tuy nhiên, theo Watts, Hypatia không có người thừa kế được chỉ định, không có hôn phối hay con cái[101][143] và cái chết đột ngột của bà không chỉ khiến di sản của bà không được bảo vệ mà còn gây ra phản ứng dữ dội đối với toàn bộ lý tưởng bà.[144] Hypatia, với lòng khoan dung đối với các học trò Kitô giáo và sẵn sàng hợp tác với các nhà lãnh đạo Kitô giáo, đã hy vọng thành lập một tiền lệ rằng chủ nghĩa Tân Plato và Kitô giáo có thể cùng tồn tại hòa bình và hợp tác.[145] Nhưng không may, cái chết của bà và việc chính quyền Kitô giáo thất bại trong việc đem những kẻ sát nhân ra công lí đã hủy hoại hoàn toàn triển vọng này.[145] Theo đó, những triết gia Tân Plato sau này như Damascius đã coi những giám mục Kitô giáo như "những kẻ nguy hiểm, đố kị và phản triết học."[145] Hypatia được xem là một người "tử vì triết học"[145] và vụ sát hại bà đã khiến các triết gia ngày càng hướng về ngoại giáo [146] và giúp tạo ra một ý thức hệ phi chủ lưu giữa các triết gia như những nhà ngoại giáo truyền thống đối lập với Kitô giáo chủ lưu.[147] Do đó, trong khi cái chết của Hypatia không đặt dấu chấm hết cho toàn bộ triết học Tân Plato, Watts cho rằng nó đã kết thúc một thời kì mang tính đa dạng đặc biệt trong trường phái này.[148]
Ngay sau khi Hypatia bị sát hại, một lá thư chống Kitô giáo giả danh bà xuất hiện.[149] Damascius "lo rằng họ đã cố lợi dụng vụ bê bối về cái chết của Hypatia", và quy trách nhiệm cái chết của bà cho Tổng giám mục Cyril và vây cánh của ông ta.[150][151] Một đoạn văn từ Cuộc đời Isidore của Damascius, được bảo tồn ở Suda, đã kết luận rằng vụ giết người của Hypatia là do sự đố kị của Cyril với "trí tuệ siêu việt của bà, đặc biệt là trong lĩnh vực thiên văn học".[152][153] Lời kể của Damascius về vụ sát hại Hypatia là nguồn lịch sử duy nhất quy trách nhiệm trực tiếp cho Tổng giám mục Cyril.[153] Đồng thời, Damascius cũng không hoàn toàn hướng về Hypatia;[154][155] ông mô tả bà không hơn gì một người Cynic lang thang,[154][155] và so sánh bà với thầy dạy của mình là Isidore thành Alexandria,[154][155][156] nhận xét rằng "Isidorus vượt xa Hypatia, không chỉ như là một người đàn ông vượt qua phụ nữ, mà theo cách một triết gia chân chính vượt qua một nhà hình học thuần túy."[157]
Cái chết của Hypatia có điểm tương đồng như như các vị tử đạo Kitô giáo ở Alexandria, những người đã bị kéo lê trên đường phố trong cuộc bức hại Decian năm 250.[161][162][163] Nhiều nét trong cuộc sống của Hypatia cũng phù hợp với hình mẫu của một vị tử đạo Kitô giáo, đặc biệt là sự đồng trinh trọn đời của bà.[158][164] Vào đầu thời Trung cổ, những người Kitô giáo đã đưa cái chết của Hypatia vào trong câu chuyện về các vị tử đạo ở Decian[158][164] và bà trở thành một phần trong truyền thuyết về Thánh Catherine của Alexandria, một vị tử đạo đồng trinh thông thái và có học vấn uyên bác.[158][159][160] Khởi đầu sớm nhất cho việc thờ phụng Thánh Catherine là từ thế kỷ thứ tám, khoảng ba trăm năm sau cái chết của Hypatia.[165] Một câu chuyện kể rằng Thánh Catherine đã đối mặt với năm mươi nhà triết học ngoại giáo đang tìm cách khiến bà cải đạo,[166][160] nhưng ngược lại bà đã khiến tất cả họ cải sang Cơ đốc giáo thông qua tài hùng biện của mình.[158][160] Một truyền thuyết khác kể rằng Thánh Catherine từng là học trò của Athanasius thành Alexandria.[162]
Cuốn bách khoa toàn thư Byzantine Suda có một mục rất dài về Hypatia, trong đó tóm tắt hai dị bản khác nhau về cuộc đời bà.[167] Mười một dòng đầu tiên lấy từ một nguồn và phần còn lại lấy từ Cuộc đời Isidore của Damascius.[168] Đoạn thứ nhất có thể được lấy từ Onomatolos của Hesychius,[168] trong đó có đoạn bà là "vợ của Isidore Triết gia" (hiển nhiên chỉ Isidore thành Alexandria).[31][168][169] Watts cho rằng điều này rất khó hiểu vì Isidore thành Alexandria được sinh ra sau cái chết của Hypatia, và không có triết gia nào tên Isidora sống cùng thời với Hypatia được biết đến.[170][171][172] Nó cũng mâu thuẫn với lời kể của Damascius được trích dẫn trong cùng mục đó rằng Hypatia là một trinh nữ trọn đời.[170] Watts cho rằng ai đó có lẽ đã hiểu nhầm ý nghĩa của từ gynē được Damascius sử dụng để mô tả Hypatia trong Cuộc đời Isidore, vì từ đó có thể có nghĩa là "phụ nữ" hoặc "vợ".[173]
Nhà thông thái Byzantine Photios (k. 810/820 - 893) đã đưa cả hai dị bản về Hypatia của Damascius và Socrates Scholasticus vào trong cuốn Bibliotheke của ông.[173] Photios đã bình luận về danh tiếng của Hypatia với tư cách một học giả, nhưng không đề cập đến cái chết của bà, có thể cho thấy rằng ông nhìn nhận sự nghiệp học thuật của bà đáng chú ý hơn.[174] Nhà thông thái Eudokia Makrembolitissa (1021-1096), người vợ thứ hai của hoàng đế Byzantine Constantine X Doukas, được ca tụng bởi nhà sử học Nicephorus Gregoras như là một "Hypatia thứ hai".[175]
Học giả Thần giáo người Anh thế kỷ thứ mười tám John Toland đã dùng cái chết của Hypatia làm cơ sở cho cuộc chiến chống Công giáo của mình, Hypatia: Hoặc Câu chuyện về người phụ nữ đẹp nhất, thẳng thắn nhất, ham học hỏi nhất và hoàn hảo toàn diện; người đã bị xé thành từng mảnh bởi các giáo sĩ Alexandria, để làm thỏa mãn lòng hư vinh và tàn ác của vị Tổng Giám mục, kẻ đã được tôn vinh một cách không xứng đáng là Thánh Cyril.[178][176][177] Để đặt cái chết của Hypatia theo chiều hướng tồi tệ nhất có thể, Toland đã thay đổi câu chuyện và đưa ra thêm các chi tiết không tìm thấy trong bất kỳ nguồn sử liệu nào.[176][177] Năm 1721, Thomas Lewis đã viết một bài trả đũa nhằm bảo vệ Cyril mang tên Câu chuyện về Hypatia, vị nữ hiệu trưởng tai tiếng nhất thành Alexandria: đã bị xử tử và bị xé nát thành từng mảnh bởi dân chúng, để bảo vệ Thánh Cyril và các giáo sĩ Alexandria từ góc nhìn của ông Toland.[176][179] Lewis đã bỏ qua lời kể của Damascius với lí do không đáng tin và tác giả là "một kẻ vô đạo",[179] và lập luận rằng Socrates Scholasticus là "một người Thanh giáo" luôn luôn có thành kiến chống lại Cyril.[179]
Voltaire, trong tác phẩm Examen important de Milord Bolingbroke ou le tombeau de fanatisme (Sự xét lại nghiêm túc của Ngài Bolingbroke hay Nấm mồ của thói cuồng tín, 1736) đã nói về Hypatia như một người tin vào "quy luật tự nhiên hợp lý" và "năng lực tư duy thoát ra khỏi giáo điều"[176][108] và mô tả cái chết của bà là "một vụ giết người man rợ gây ra bởi lũ chó săn của Cyril, với sự ủng hộ của những kẻ cuồng tín".[176] Sau đó, trong một mục của cuốn Từ điển Triết học (1772), Voltaire lại miêu tả Hypatia là một thiên tài Thần giáo tự nhiên với suy nghĩ tự do đã bị sát hại dã man bởi các tín đồ Kitô giáo ngu dốt và lầm lạc.[180][108][181] Hầu hết các mục đều không nói về bản thân Hypatia[181] mà thay vào đó tranh cãi về việc Cyril có trách nhiệm trong cái chết của bà hay không.[181] Voltaire kết luận với nhận xét mỉa mai rằng "Người ta không thể lột trần một đàn bà đẹp ra để rồi giết hại nàng."[180][181]
Trong tác phẩm đồ sộ Lịch sử về sự suy tàn và sụp đổ của đế chế La Mã, nhà sử học người Anh Edward Gibbon bàn về quan điểm có tính định hướng của Toland và Voltaire đã khắc họa Cyril như là đầu sỏ duy nhất của mọi tội ác ở Alexandria vào đầu thế kỷ thứ năm.[180] Ông sử dụng vụ sát hại Hypatia như bằng chứng hỗ trợ cho luận điểm của mình rằng sự trỗi dậy của Kitô giáo đã thúc đẩy sự suy tàn của Đế chế La Mã.[182] Ông nhận xét về việc Cyril tiếp tục được vinh danh như một vị thánh Kitô giáo, rằng "những kẻ mê tín [Kitô giáo] có lẽ ưa thích chuộc tội bằng máu tươi của một vị trinh nữ, hơn là phải quay lưng lại với một vị thánh."[183] Đáp trả những lời buộc tội này, các tác giả Công giáo, cũng như một số tác giả Tin lành người Pháp, kịch liệt bảo vệ quan điểm rằng Cyril hoàn toàn vô tội và Peter Người đọc kinh sách mới là kẻ duy nhất phải chịu trách nhiệm.[181] Trong cuộc tranh cãi gay gắt này, bản thân Hypatia có xu hướng bị phớt lờ, người ta tập trung hơn nhiều vào câu hỏi liệu Peter Người đọc kinh sách đã hành động một mình hay theo lệnh của Cyril.[181]
Vào thế kỷ 19, các tác giả văn học châu Âu đã tìm đến huyền thoại về Hypatia theo sự trỗi dậy của chủ nghĩa tân Hy Lạp hóa, một phong trào lãng mạn hóa Hy Lạp cổ đại và các giá trị Hy Lạp.[108] Mối quan tâm đến "huyền thoại văn học Hypatia" bắt đầu tăng lên.[180] Bài luận Ipazia ovvero delle Filosofie (Hypatia hay về Triết học) năm 1827 của Diodata Saluzzo Roero còn đề xuất rằng Cyril thực ra đã cảm hóa Hypatia cải đạo sang Kitô giáo, và bà đã bị giết hại bởi một linh mục ''phản đạo".[185]
Trong các tác phẩm Hypatie (1852) và Hypathie et Cyrille (1857), nhà thơ người Pháp Charles Leconte de Lisle đã khắc họa Hypatia như là mẫu mực của "chân lí và cái đẹp bị hãm hại",[186] là một phụ nữ sinh ra nhầm thời, một nạn nhân của quy luật lịch sử[183][187] và sự tàn bạo của Kitô giáo.[188] [88] Cuốn tiểu thuyết năm 1853 của Charles Kingsley, Hypatia; Hoặc, Kẻ thù mới với khuôn mặt cũ ban đầu được dự định là một chuyên luận lịch sử,nhưng cuối cùng lại trở thành tác phẩm lãng mạn thời Victoria điển hình với thông điệp chống Công giáo,[189][190] đã miêu tả Hypatia như một "nhân vật nữ chính mong manh, tự phụ và gợi cảm"[191] với "tâm hồn của Plato và thân thể của Aphrodite".[192]
Tiểu thuyết của Kingsley cực kì nổi tiếng;[193][194] nó đã được dịch sang nhiều ngôn ngữ châu Âu[194][195] và vẫn được in liên tục trong suốt thế kỷ 19.[195] Nó phổ biến cái nhìn lãng mạn về Hypatia như là "vẻ đẹp Hy Lạp cuối cùng"[194] và nhanh chóng được chuyển thể thành nhiều tác phẩm sân khấu,[195] và truyền cảm hứng cho nhiều tác phẩm hội họa và nhiếp ảnh.[184][184] [196] [184]
Cùng thời điểm đó, các nhà triết học và các nhà khoa học châu Âu đã mô tả Hypatia như là đại diện cuối cùng của khoa học và tinh thần tự do truy cầu tri thức trước khi bắt đầu "đêm trường trung cổ."[108] Năm 1843, các tác giả người Đức Soldan và Heppe đã tranh luận trong cuốn sách có ảnh hưởng lớn của họ Lịch sử các phiên tòa xét xử phù thủy rằng Hypatia có thể là, "phù thủy" nổi tiếng đầu tiên bị xử tử bởi thế lực Kitô giáo.[197]
Hypatia được vinh danh như một nhà thiên văn học bằng việc được đặt tên cho 238 Hypatia, một tiểu hành tinh vành đai chính được phát hiện vào năm 1884. Miệng núi lửa mặt trăng Hypatia cũng được đặt theo tên bà, cùng với các miệng núi lửa được đặt theo tên của cha bà là Theon.[198]
Năm 1908, nhà văn người Mỹ Elbert Hubbard đã xuất bản một cuốn tiểu sử giả tưởng về Hypatia như là một phần trong loạt tác phẩm Những chuyến đi đến Ngôi nhà của những người thầy vĩ đại.[200] [203] Mặc dù có hình thức tiểu sử, cuốn sách gần như được hư cấu hoàn toàn, với sự thể hiện Hypatia theo hình mẫu của một phụ nữ hiện đại.[200][203][204] Bức vẽ minh họa bìa của cuốn sách, vẽ bởi Jules Maurice Gaspard, với hình ảnh một phụ nữ trẻ xinh đẹp với mái tóc gợn sóng vấn lên theo phong cách cổ điển, hiện đã trở hình ảnh tiêu biểu và được lưu truyền rộng rãi nhất về Hypatia.[200][201][202]
Cùng khoảng thời gian đó, cuộc đời và cái chết của Hypatia bắt đầu được nhìn nhận dưới quan điểm của phong trào quyền phụ nữ.[205] Tác giả Carlo Pascal vào năm 1908 đã lên tiếng rằng vụ sát hại Hypatia là một hành động chống nữ quyền và có tác động tiêu cực đến cách đối xử với phụ nữ, cũng như sự suy tàn của nền văn minh Địa Trung Hải nói chung.[206] Dora Russell, vợ của Bertrand Russell, đã xuất bản một cuốn sách nói về sự thiếu hụt trong nền giáo dục phụ nữ được hưởng và bất bình đẳng với tiêu đề Hypatia hoặc Phụ nữ và tri thức vào năm 1925.[207] Phần mở đầu giải thích về tiêu đề bà đã chọn:[207] " Hypatia là một giảng viên đại học đã bị các chức sắc Giáo hội bài xích và bị các tín đồ Kitô giáo xé nát thành từng mảnh. Đây có lẽ sẽ là số phận của cuốn sách này."[198] Cái chết của Hypatia trở thành biểu tượng đối với một số nhà sử học. Ví dụ, Kathleen Wider đề xuất rằng vụ sát hại Hypatia đánh dấu sự kết thúc của thời cổ đại,[208] và Stephen Greenblatt nhận thấy rằng vụ sát hại bà đã "đánh dấu sự sụp đổ của sinh hoạt trí thức tại Alexandria".[209] Mặt khác, Christian Wildberg lưu ý rằng triết học Hy Lạp hóa vẫn tiếp tục phát triển trong thế kỷ 5 và 6, có thể cho đến tận thời đại của Justinian I.[210][211]
Những quan niệm sai lầm về Hypatia tiếp tục sinh sôi nảy nở trong suốt cuối thế kỷ 20.[203] Nhiều tác giả hay chương trình giáo khoa đã sử dụng cuốn tiểu sử giả tưởng của Hubbard như một nguồn chính thống về cuộc đời Hypatia.[203][203][200] Tập thứ mười ba và cuối cùng của sê-ri PBS năm 1980 của Carl Sagan Cosmos: A Personal Voyage (Tạm dịch: Vũ trụ: Một chuyến du hành cá nhân) có nhắc đến một phiên bản hư cấu về cái chết của Hypatia, rằng điều này đã dẫn đến việc "Thư viện vĩ đại Alexandria" bị đốt cháy bởi đạo quân Kitô giáo.[133] Trên thực tế, mặc dù những người Kitô giáo do Theophilus lãnh đạo đã phá hủy Serapeum vào năm 391 sau Công nguyên, Thư viện Alexandria đã không hề còn sót lại chút nào từ trước khi Hypatia ra đời.[9]
Hypatia trở thành một hình mẫu cho những người phụ nữ hiện đại thông minh.[205] Nhiều tạp chí, thư viện và dự án về nữ quyền đã được đặt theo tên của bà.[205][205][205][198] Cuộc đời và cái chết của bà được nhắc đến và tái hiện trong nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật về nữ quyền.[212][213][213][206][214][190]
Cuộc đời của Hypatia tiếp tục được sử dụng trong nhiều tác phẩm giả tưởng bởi các tác giả ở nhiều quốc gia và ngôn ngữ.[215] Trong tiểu thuyết Baudolino năm 2002 của Umberto Eco, một nhóm nữ môn đồ của Hypatia đã chạy trốn sau vụ sát hại bà[216] và thành lập một cộng đồng phụ nữ "cố gắng gìn giữ những điều được dạy ... [sống] tách biệt khỏi thế giới, để tìm lại những gì Hypatia đã thực sự nói."[216][216] Cuốn tiểu thuyết Holy Murder năm 2006 của Charlotte Kramer: Cái chết của Hypatia ở Alexandria miêu tả Cyril như một nhân vật phản diện điển hình[217] và Hypatia là một người xuất sắc và được yêu mến,[218] đã làm bẽ mặt Cyril bằng cách chứng minh rằng bà hiểu biết về thánh thư Kitô giáo hơn ông ta.[217] Cuốn tiểu thuyết Flow Down Like Silver (2009) của Ki Longfellow đã hư cấu một câu chuyện chi tiết giải thích tại sao Hypatia bắt đầu dạy học.[219] Cuốn tiểu thuyết Azazeel (2012) của Youssef Ziedan mô tả vụ giết hại dã man của Hypatia qua con mắt của nhà sư Hypa, người chứng kiến vụ việc.[220] Trong The Plot to Save Socrates (2006) của Paul Levinson và các phần tiếp theo của nó Unburning Alexandria và Chronica, Hypatia hóa ra là một người du hành thời gian đến từ Hoa Kỳ thế kỷ hai mươi mốt.[221][222][223]
Bộ phim Agora năm 2009, do Alejandro Amenábar đạo diễn và Rachel Weisz đóng vai Hypatia, giả tưởng về những năm cuối đời của Hypatia,[9][224][225] Bộ phim chỉ trích những nguyên lí Kitô giáo đương đại,[226] đã có tác động to lớn đến quan niệm phổ biến về Hypatia,[224] chú trọng vào các nghiên cứu về thiên văn học và cơ học của Hypatia hơn là triết lý của bà, và đưa ra những khó khăn mà Hypatia gặp phải khi là một nữ học giả trong xã hội Kitô giáo.[224] Tuy nhiên, bộ phim chứa đựng rất nhiều chi tiết không chính xác về lịch sử.[9][227][228]
Thực đơn
HypatiaLiên quan
Tài liệu tham khảo
WikiPedia: Hypatia